Το Άγιον Όρος αποτελεί μοναδικό πνευματικό κέντρο της Ορθοδοξίας και ταυτόχρονα αυτοδιοίκητο τμήμα του ελληνικού κράτους. Αποτελείται από είκοσι κυρίαρχες Ιερές Μονές, γνωστές και ως Αθωνικές Μονές, οι οποίες αποτελούν σπουδαία θρησκευτικά και πολιτιστικά κέντρα. Κάθε μονή διέπεται από τον δικό της εσωτερικό κανονισμό, ο οποίος εγκρίνεται από την Ιερά Κοινότητα.
Η ιεραρχική τάξη των μοναστηριών στο Άγιον Όρος είναι αμετάβλητη, σύμφωνα με το άρθρο 105 του Συντάγματος. Στην κορυφή της τάξης αυτής βρίσκεται η Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας, η πρώτη μονή που ιδρύθηκε το 963 μ.Χ., ενώ ακολουθούν, με προκαθορισμένη σειρά, όλες οι υπόλοιπες.
Αναλυτικά, η ιεραρχία με τα έτη ίδρυσης και την εθνικότητα του κάθε μοναστηριού είναι η εξής:
1η στην ιεραρχία: Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας – 963 μ.Χ., Ελληνική.
2η στην ιεραρχία: Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπεδίου – μεταξύ 972 και 985 μ.Χ., Ελληνική.
3η στην ιεραρχία: Ιερά Μονή Ιβήρων – 980 μ.Χ., Ελληνική
4η στην ιεραρχία: Ιερά Μονή Χιλανδαρίου – 1198 μ.Χ., Σερβική.
5η στην ιεραρχία: Ιερά Μονή Διονυσίου – μέσα 14ου αιώνα, Ελληνική.
6η στην ιεραρχία: Ιερά Μονή Κουτλουμουσίου – 11ος αιώνας, Ελληνική.
7η στην ιεραρχία: Ιερά Μονή Παντοκράτορος – μέσα 14ου αιώνα, Ελληνική.
8η στην ιεραρχία: Ιερά Μονή Ξηροποτάμου – 10ος αι., Ελληνική.
9η στην ιεραρχία: Ιερά Μονή Ζωγράφου – 10ος αιώνας, Βουλγαρική.
10η στην ιεραρχία: Ιερά Μονή Δοχειαρίου – τέλη 10ου αιώνα , Ελληνική.
11η στην ιεραρχία: Ιερά Μονή Καρακάλλου – 11ος αιώνας, Ελληνική.
12η στην ιεραρχία: Ιερά Μονή Φιλοθέου – τέλη 10ου αιώνα, Ελληνική.
13η στην ιεραρχία: Ιερά Μονή Σιμωνόπετρας – 1254 μ.Χ., Ελληνική.
14η στην ιεραρχία: Ιερά Μονή Αγίου Παύλου – προ του 1035 μ.Χ., Ελληνική.
15η στην ιεραρχία: Ιερά Μονή Σταυρονικήτα – 10ος αιώνας, Ελληνική.
16η στην ιεραρχία: Ιερά Μονή Ξενοφώντος – 998 μ.Χ., Ελληνική.
17η στην ιεραρχία: Ιερά Μονή Γρηγορίου – περ. 1310–1314 μ.Χ., Ελληνική.
18η στην ιεραρχία: Ιερά Μονή Εσφιγμένου – 5ος αι., Ελληνική.
19η στην ιεραρχία: Ιερά Μονή Αγίου Παντελεήμονος – 11ος αιώνας, Ρωσική.
20η στην ιεραρχία: Ιερά Μονή Κωνσταμονίτου – 11ος αιώνας, Ελληνική.
O όσιος Παχώμιος (4ος αι.) εκ των ιδρυτών του χριστιανικού μοναχισμού στην ανατολή χωρίζει το ημερονύκτιο των μοναχών σε τρία οκτάωρα. Οκτώ ώρες προσευχή, οκτώ ώρες ανάπαυση και οκτώ ώρες εργασία (διακονήματα και εργόχειρα). Σήμερα 16 αιώνες μετά, στην σκιά του Ιερού Άθωνα, οι μοναχοί σε κελιά και μοναστήρια παράγουν, ως εργόχειρο, εξαιρετικής ποιότητας πρωτότυπα προϊόντα εξασφαλίζοντας την επιβίωσή τους και την συντήρηση των χώρων διαβίωσης.
Εδώ και δέκα αιώνες, η Ιερά Μονή της Μεγίστης Λαύρας βρίσκεται στην πρώτη θέση στην ιεραρχική κατάταξη των μοναστηριών του Αγίου Όρους. Επιπλέον, είναι η μεγαλύτερη Μονή σε έκταση, με συνολικά 72.000 στρέμματα, εντός των οποίων έχει κατασκευαστεί και ελικοδρόμιο. Το μοναστήρι είναι από τα πιο επιβλητικά του Αγίου Όρους, διαθέτει οχυρωματικούς πύργους, καθώς και ειδικές κατασκευές για την αντιμετώπιση των πειρατικών επιδρομών. Ουσιαστικά, επρόκειτο για τις «ζεματίστρες» στις εισόδους της Μονής, απ’ όπου οι μοναχοί έριχναν καυτό λάδι, όταν οι πειρατές εισέβαλλαν στο μοναστήρι.
Η Ιερά Μονή Σιμωνόπετρας είναι η πρώτη Μονή που συναντάμε μετά το λιμάνι της Δάφνης, ακολουθώντας πορεία προς τα νότια. Για να επισκεφθεί κάποιος προσκυνητής τη Μονή, θα πρέπει να ακολουθήσει οδικώς τον χωματόδρομο μήκος 10 χλμ. περίπου από τη Δάφνη, είτε να φθάσει στον αρσανά της Μονής με καραβάκι.
Σύμφωνα με το θρύλο, τον 4ο αιώνα μ.Χ., ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου, Θεοδόσιος ο Μέγας, (379–395 μ.Χ.) έβαλε τα θεμέλια για την ανοικοδόμηση του μοναστηριού, ως μία κίνηση ευγνωμοσύνης για τη σωτηρίου του υιού του, Αρκαδίου. Πιο συγκεκριμένα, ο Αρκάδιος έπλεε προς τη Ρώμη, όταν ξαφνικά το πλοίο ναυάγησε και ο ίδιος διασώθηκε θαυματουργικά με παρέμβαση της Παναγίας. Ο Αρκάδιος βρέθηκε στα παράλια της Αθωνικής Χερσονήσου, να κοιμάται δίπλα σε έναν βάτο.
Αν και μακραίωνη προφορική παράδοση θέλει ως κτίτορα της Μονής τον αυτοκράτορα Αλέξιο Κομνηνό, από τις σωζόμενες μαρτυρίες εξάγεται το συμπέρασμα ότι κτίτορες της Μονής ήταν οι αδελφοί Αλέξιος, ο μέγας στρατοπεδάρχης και Ιωάννης, ο μέγας Πριμικήριος. Επιπλέον, δεν μας είναι γνωστό πότε ξεκίνησαν οι οικοδομικές εργασίες, αλλά το 1358 το μοναστήρι υπήρχε ήδη και εγκαινιάστηκε ενδεχομένως το 1362 από τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Κάλλιστο Α´.
Σύμφωνα με την παράδοση, ιδρυτής της Μονής Δοχειαρίου θεωρείται ο μαθητής και συνασκητής του Αγίου Αθανασίου του Αθωνίτη, Ευθύμιος. Ο μοναχός Ευθύμιος είχε λάβει το προσωνύμιο «δοχειάρης», διότι προηγουμένως ήταν αποθηκάριος στην Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας. Αρχικά, ο Ευθύμιος ίδρυσε, τον 10ο αιώνα, ένα μονύδριο στη Δάφνη, αφιερωμένο στον Άγιον Νικόλαο. Όμως, στις αρχές του 11ου αιώνα, η Μονή καταστράφηκε και μεταφέρθηκε στη σημερινή της θέση.
Το μοναστηριακό συγκρότημα της Μονής Ιβήρων είναι μεγαλοπρεπές και εντυπωσιακό. Η είσοδος της Μονής βρίσκεται στη βόρεια πλευρά και το Καθολικό στην ανατολική πλευρά της αυλής. Κατά μήκος της αυλής, διακρίνονται το μεγάλο κωδωνοστάσιο, η Τράπεζα και το κτίριο της βιβλιοθήκης, κάνοντας την αυλή έναν εξαιρετικά όμορφο χώρο. Οι πτέρυγες που περιβάλλουν την αυλή περιέχουν τα κελιά των μοναχών, τα κτίρια διοίκησης, τον πύργο, το αρχονταρίκι και τους χώρους φύλαξης, οργανώνοντας τη μονή σε έναν περίτεχνο τετράπλευρο σχηματισμό.
Η τοποθεσία και ο κτήτορας της Ιεράς Μονής Ξενοφώντος Η Ιερά Μονή Ξενοφώντος είναι χτισµένη στη δυτική παράλια όχθη της χερσονήσου του Άθωνα και βρίσκεται µεταξύ των Ιερών Μονών Δοχειαρίου και Αγίου Παντελεήµονα. Η ιστορία της µονής είναι µακραίωνη και ανάγεται πίσω στον 10ο και 11ο αιώνα.
Η Ιερά Μονή Γρηγορίου ιδρύθηκε την περίοδο 1310-1314 από τον Όσιο ασκητή Γρηγόριο τον νέο (7 Δεκεμβρίου), το επονομαζόμενο ησυχαστή και σιωπώντα. Η Μονή είναι σύγχρονη των Ιερών Μονών Διονυσίου και Παντοκράτορος, ωστόσο δεν διασώζονται πολλές πληροφορίες για τη δράση της Μονής κατά τους πρώτους αιώνες. Σύμφωνα με ιστορικές πηγές ο Όσιος Γρηγόριος ήταν μαθητής του Αγίου Γρηγορίου του Σιναΐτη και ζούσε στη Σκήτη του Μαγουλά. Με την πάροδο του χρόνου και καθώς τα πνευματικά του τέκνα αυξάνονταν, ο Γρηγόριος αποφάσισε να κατέβει χαμηλότερα και να χτίσει τη Μονή στη σημερινή της τοποθεσία.
Κτήτορας της μονής είναι ο Άγιος Παύλος ο Ξηροποταµινός, ο οποίος υπήρξε κτήτορας και της µονής Ξηροποτάμου κοντά στη Δάφνη, το λιμάνι του Αγίου Όρους. Μάλιστα, κατά τον 10ο και 11ο αιώνα συναντούμε δύο µονές µε το όνοµα Ξηροποτάµου στον Άθω, καθότι η σηµερινή µονή Αγίου Παύλου καθιερώθηκε µε το όνοµα αυτό οριστικά από το 1108 και εξής.
Η Ιερά Μονή Κουτλουµουσίου φαίνεται ότι υπάρχει πριν από το 1169, καθώς αναφέρεται σε επίσημο έγγραφο της χρονιάς εκείνης. Ως ιδρυτής της Μονής θεωρείται κάποιος μοναχός Κάλλιστος, ο οποίος προερχόταν από την αυλή του Κουτλουμούς, γενάρχη της εκχριστιανισµένης δυναστείας των Σελτζουκιδών.
Η πρώιµη ιστορία της χάνεται στον 10ο και 11ο αιώνα. Οι ιστορικές πληροφορίες και µαρτυρίες για την ίδρυση της Μονής είναι περιορισμένες, ωστόσο ένα επίσημο έγγραφο του Πρώτου Νικηφόρου το 1012, επιβεβαιώνει ότι η Μονή λειτουργούσε ως Κελί από τον 10ο αιώνα. Υπάρχουν αρκετές εκδοχές για την ίδρυση της Μονής Σταυρονικήτα. Το πιθανότερο είναι ότι κτίτορας της Μονής ήταν κάποιος αξιωματικός του Τσιμισκή με το όνομα Νικήτας ή Σταυρονικήτας Νικηφόρος. Υπάρχει βέβαια και η υπόθεση ότι η ίδρυση της Μονής οφείλεται σε δύο μοναχούς, τον Σταύρο και τον Νικήτα.
Η ονομασία της Μονής πιθανότατα προέρχεται από τον ιδρυτή παλαιότερου µονυδρίου στον εκεί χώρο, τον ερημίτη Γρηγόριο Χελανδάρη. Γύρω στο 980 μ.Χ. ο μοναχός Γρηγόριος έκτισε, μαζί με άλλους μοναχούς, μια μικρή εκκλησία κι ένα σπιτάκι, στην τοποθεσία όπου βρίσκεται σήμερα η Μονή. Σύμφωνα με την παράδοση, υπάρχει και η ερμηνεία ότι η ονομασία της Μονής στηρίζεται στην ετυµολογία της λέξης "χελάνδιο" που είναι το βυζαντινό πλοίο.
